«Η λογοτεχνία πρέπει να υπηρετήσει την κοινωνία»
Το δεύτερο βιβλίο της συγγραφέα Μάρθας Πατλάκουτζα με τίτλο «Μερτζανή: Το δάκρυ της Θράκης», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Έξη» παρουσιάζουν, αύριο, Παρασκευή 2 Δεκεμβρίου και ώρα 18:00 στο cafe-bar «Σβούρα», τα βιβλιοχαρτοπωλεία «Βαφειάδης».
Πρόκειται για ένα βιβλίο, βασισμένο σε αληθινή ιστορία, φόρος τιμής στην γιαγιά της συγγραφέως και βασικής ηρωίδας του, την Μερτζανή, που κατέφθασε στη Θράκη, το 1922. Ένα βιβλίο, γεμάτο θύμησες, για πολλούς εξ ημών, που υπόσχεται να συγκινήσει.
Η κ. Πατλάκουτζα, με αφορμή την επίσκεψή της αυτή, στην πόλη μας, μίλησε στο «Ράδιο Παρατηρητής 94fm» για τις δυσκολίες που συνάντησε κατά τη διάρκεια της συγγραφής, τους λόγους που την οδήγησαν στο να γράψει το βιβλίο, αλλά και την αξία της λογοτεχνίας στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης.
Ο λόγος στην ίδια…
«Η γιαγιά μου και ηρωίδα του βιβλίου μου έλεγε πάντα ότι στη ζωή πρέπει να περπατάς»
ΠτΘ: Η ιστορία του βιβλίου ξεκινάει από τον Έβρο, διαδραματίζεται στην περιοχή μας και έχει να κάνει με μια αληθινή ιστορία. Είναι ένα βιβλίο, φόρος τιμής στη γιαγιά σας, την Μερτζανή. Είναι η ιστορία της ίδιας, δοσμένη με έναν μυθιστορηματικό και λογοτεχνικό τρόπο…
Μ.Π.: Η γιαγιά μου καταγόταν από την Ανατολική Θράκη. Εκεί μεγάλωσε μέχρι τα 14 της χρόνια, ώσπου το 1922 με το διάταγμα της ανταλλαγής πληθυσμών έπρεπε να ξεριζωθούν, να φύγουν από το χωριό τους, που ήταν κοντά στην Αδριανούπολη, να φορτώσουν τα υπάρχοντά τους σε ένα κάρο και με δυο βουβάλια να ξεκινήσουν το ταξίδι ακολουθώντας το καραβάνι από την Αδριανούπολη για να φτάσουν στη Χρυσούπολη της Καβάλας. Μια διαδρομή που από μόνης ήταν πολύ δύσκολη αλλά πολύ περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς πως η γιαγιά μου ήταν μόνη της και έπρεπε να προσέξει και μια οκτάχρονη αδελφούλα. Ήταν ορφανή από μητέρα, ενώ ο πατέρας έκανε μια άλλη επιλογή, την οποία προσωπικά εγώ δεν μπόρεσα ποτέ να καταλάβω. Η γιαγιά μου πέρασε πάρα πολλά και αυτό το «περπάτημα», που έκανε, την σημάδεψε. Την θυμάμαι να μου λέει πάντα ότι στη ζωή πρέπει να περπατάς. Μου έλεγε «αν μπορείς να φανταστείς τα χιλιόμετρα που έκανα, κι όχι μόνη, αλλά σέρνοντας και ό,τι περιουσία είχα, τότε θα καταλάβαινες τι σημαίνει περπάτημα».
ΠτΘ: Η γιαγιά σας ξεκίνησε από την Ανατολική Θράκη, όπως και πλήθος προγόνων μας που ξεκίνησαν και ήρθαν πρόσφυγες στην περιοχή μας, κάνοντας τη διαδρομή που περιγράψατε, αφήνοντας πίσω την πλειοψηφία των υπαρχόντων τους, και ερχόμενοι σε μία νέα πραγματικότητα. Είναι ένα βιβλίο που είναι άκρως συγκινητικό για την Θράκη και την Βόρειο Ελλάδα γενικότερα…
Μ.Π.: Όταν ξεκίνησα να γράφω για τη Θράκη έψαξα να βρω αν υπήρχε αντίστοιχη βιβλιογραφία σε μυθιστορήματα και λογοτεχνία, βρήκα ελάχιστα έως καθόλου. Κι εμείς οι Θρακιώτες μπορεί να μην περάσαμε αυτά που πέρασαν στη Σμύρνη, αλλά ο ξεριζωμός, τους από την πατρίδα τους ήταν εξίσου επώδυνος. Δεν είναι εύκολο κανείς να αφήνει τα μέρη που μεγάλωσε, που αγάπησε, που έχει θάψει τους νεκρούς του, και ξαφνικά να βρεθεί σε μια ομόθρησκη μεν περιοχή, αλλά να νοιώθεις και πάλι ξένος. Τότε η κατάσταση ήταν πολύ δύσκολη, όλων των Θρακιωτών και όλων των προσφύγων, που τους αποκαλούσαν «τουρκόσπορους» κι αυτό ήταν μια ρετσινιά που κράτησε τουλάχιστον μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
«Είναι δύσκολο να αποτυπώσεις μια αληθινή ιστορία χρησιμοποιώντας το πραγματικό ιστορικό πλαίσιο»
ΠτΘ: Είναι ένα βιβλίο που μιλάει για κάτι τόσο αληθινό, που το έχει βιώσει μεγάλο μέρος των οικογενειών της περιοχής, το οποίο εσείς παρουσιάζεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο, χωρίς καμία δόση υπερβολής ή τεχνικές εντυπωσιασμού για να κερδίσετε τον αναγνώστη. Καταθέτετε επίσης και πάρα πολλά ιστορικά στοιχεία, ιστορικά δεδομένα και γεγονότα της εποχής, τις παραδόσεις, τη λαογραφία, έθιμα που έφεραν μαζί τους ή που ξεκίνησαν, όντας πλέον στην περιοχή της σημερινής Θράκης. Πώς δουλέψατε για την καταγραφή και παρουσίαση των γεγονότων αυτών;
Μ.Π.: Είναι δύσκολο να αποτυπώσεις μια αληθινή ιστορία χρησιμοποιώντας το πραγματικό ιστορικό πλαίσιο, αλλά ως συγγραφέας έχω την ευθύνη να είμαι όσο πιο αντικειμενική γίνεται, γιατί δεν θέλω να αδικήσω καμία από τις πλευρές. Δεν νομίζω ότι είναι σωστό να πάρω θέση. Καταθέτοντας όσο μπορώ με την πλευρά του τρίτου ματιού -«φωτεινός παντογνώστης» ονομάζεται η μυθιστορηματική τεχνική- τα περιστατικά, προσπαθώ να αποτυπώσω το τι έχει συμβεί. Μου ήταν πολύ δύσκολο και παρόλο που κρατούσα μια αντικειμενική στάση, η καταγραφή των γεγονότων αυτών κράτησε εννέα μήνες. Η έρευνα χρειάστηκε πολύ περισσότερο. Εννέα επώδυνοι μήνες κατά τους οποίους έγραφα και πολλές φορές δάκρυζα. Κρατώντας τον εαυτό μου πάντα προς τα πίσω, ώστε να μην περάσει στο γραπτό ο πόνος που ένοιωθα. Οι περιγραφές, οι διηγήσεις της γιαγιάς ήταν αυτά με τα οποία μεγάλωσα, με τα παραμύθια που μου έλεγε, με τις ιστορίες, ακόμα και το γλωσσικό ιδίωμα που χρησιμοποιούσε. Τα θυμόμουν και ήταν σαν να ζωντάνευαν εκ νέου. Όλο αυτό είναι πολύ δύσκολο εγχείρημα, αλλά δεν το έχω μετανιώσει καθόλου. Για μένα το βιβλίο αυτό ήταν ένα ταξίδι ζωής και αυτογνωσίας.
ΠτΘ: Υπήρξε κάποιο σημείο που δυσκολευτήκατε πολύ, υπό την έννοια ότι ενδεχομένως ήρθατε αντιμέτωπη με γεγονότα και καταστάσεις, τα οποία δεν φανταζόσασταν ποτέ;
Μ.Π.: Υπήρχαν. Ξεκίνησα να γράφω στην περίοδο της οικονομικής κρίσης, που όλοι οι άνθρωποι βιώνουμε τη στέρηση, την αλλαγή ζωής, γιατί εκεί που υπήρχαν τα πολλά χρήματα τώρα υπάρχουν τα ελάχιστα, ο κόσμος έχει μείνει άνεργος, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν φτάσει στο έσχατο σημείο της φτώχειας. Παρόλα αυτά γράφοντας αυτά που πέρασαν οι άνθρωποι το 1922 και μετά, εμένα με τάραξαν γιατί όταν έχεις να κάνεις με τη φτώχεια είναι μια κατάσταση, αλλά όταν έχεις να κάνεις με το θάνατο, είναι κάτι τελειωτικό. Οι στιγμές που η γιαγιά μου αντιμετώπισε το θάνατο και τον πάλεψε παλικαρίσια, ήταν πάρα πολλές. Δεν μπορώ να πω ότι εγώ θα το άντεχα. Δεν νομίζω ότι θα άντεχα να χάνω ανθρώπους αγαπημένους ξανά και ξανά και πάλι εγώ να είμαι όρθια και να παλεύω. Άλλο να παλεύω τη φτώχεια και άλλο να παλεύω το θάνατο. Αυτό με συγκλόνισε.
«Ο λαός που γνωρίζει τις ρίζες του πάντα προχωράει»
ΠτΘ: Το βιβλίο σας καταφέρνει να παρουσιάσει πραγματικά γεγονότα κι ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας μας με έναν «εύκολο» τρόπο, σε σχέση με το πώς θα τα παρουσίαζαν τα βιβλία της ιστορίας ή μια εγκυκλοπαίδεια. Θεωρείτε ότι η λογοτεχνία θα μπορούσε να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στο να μάθουμε την ιστορία μας και να «αφυπνίσουμε» νεότερους αλλά και μεγαλύτερους;
Μ.Π.: Θεωρώ ότι η λογοτεχνία πρέπει να υπηρετήσει την κοινωνία, αλλά να την υπηρετήσει σωστά. Πρέπει να δώσει το στίγμα της εποχής της, αλλά και το στίγμα της συνεχούς ταυτότητας. Όχι με την έννοια του εθνικισμού και των ακραίων καταστάσεων, που τα αντιπαθώ, αλλά με το τι σημαίνει να είσαι Έλληνας, Θρακιώτης, να αγαπάς τον τόπο σου, όχι ακραία, αλλά να ανοίγεις την καρδιά σου και να λες, εγώ είμαι αυτός. Η λογοτεχνία μπορεί να το πετύχει αυτό, γιατί έχει έναν πιο προσιτό τρόπο προσέγγισης του αναγνώστη. Η ιστορική γλώσσα έχει ένα ύφος αυστηρό, κάπως περιοριστικό στις εικόνες και τα συναισθήματα. Με αυτό τον τρόπο δεν ταυτίζεται εύκολα ο αναγνώστης. Όταν παρουσιάσει κανείς μυθιστορηματικά την κατάσταση στον αναγνώστη είναι σαν να ανοίγει ένα παράθυρο ξαφνικά και βλέπει τη ζωή όπως ήταν παλιά. Αυτό πιστεύω ότι θα τον βοηθήσει να κάνει τη σύγκριση και να πάρει δύναμη. Παρόλο που το βιβλίο έχει μέσα θλίψη, «το δάκρυ της Θράκης» δεν είναι μεταφορικό, είναι κυριολεκτικό. Οι άνθρωποι που το έχουν διαβάσει μου έχουν πει για τη δύναμη κι ότι τώρα μπορούν να παλέψουν πολύ περισσότερα πράγματα. Ο λαός που γνωρίζει τις ρίζες του πιστεύω ότι πάντα προχωράει. Και μέσα στο σχολείο ως δασκάλα αυτό το έχω ως αρχή μου. Δηλαδή, δεν κάνω το μάθημα της ιστορίας σαν στυγνή γνώση, αλλά σαν προσέγγιση μιας ολόκληρης κοινωνίας που ξεκίνησε μια καινούργια εποχή.
ΠτΘ: Πείτε μας για τη συνεργασία σας με τις εκδόσεις «Έξη». Πρόκειται για έναν νέο εκδοτικό οίκο που εμείς εδώ στη Θράκη γνωρίζουμε πολύ καλά γιατί έχει φιλοξενήσει στην οικογένειά του συγγραφείς και από την περιοχή μας…
Μ.Π.: Οι εκδόσεις «Έξη» διοικούνται από δυο υπέροχους ανθρώπους, την Ισμήνη Λαμπροπούλου και τον Γιώργο Κοντογιάννη, είναι ένα δίδυμο που έχει όρεξη και μεγάλο μεράκι για τη δουλειά του. Ξεκινήσαμε μια συνεργασία που εξελίχθηκε σε καταπληκτική φιλία. Με έχουν στηρίξει σε όλα τα βήματά μου. Πραγματικά βοηθούν καινούργιους συγγραφείς και έχουν μια άλλη φιλοσοφία στον χώρο των εκδόσεων υπό την έννοια ότι δίνουν την ευκαιρία σε έναν καινούργιο συγγραφέα, τον προσέχουν. Παράλληλα όμως είναι πολύ αυστηροί στο τρόπο που θα δώσουν το τελικό αποτέλεσμα, γιατί θέλουν να προσφέρουν στο κοινό ό,τι καλύτερο μπορεί να γίνει. Είμαι πολύ τυχερή που συνεργάζομαι μαζί τους. Εκτός από την «Μερτζανή, το δάκρυ της Θράκης», ακολούθησε ένα άλλο βιβλίο, που είναι διαφορετικό, είναι ο «Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης», επίσης μυθιστορηματική βιογραφία, αλλά επειδή δεν ανήκει στο μυθιστορηματικό είδος καθαρά, δεν το αναφέρουμε. Υπάρχει στα ράφια των βιβλιοπωλείων, αλλά νομίζω ότι ο άγιος δεν χρειάζεται προβολή και συστάσεις. Είναι στις καρδιές πολλών ανθρώπων και δεν χρειάζεται να τον προβάλουμε.